مستندنگاری و فن‌شناسی گنبد بلندترین برج آجری جهان

مراحل مستندنگاری و فن‌شناسی طرح مرمت گنبد مخروطی برج قابوس، بلندترین برج آجری جهان، توسط دانشکده معماری و شهرسازی دانشگاه شهید بهشتی انجام شد.

دکتر هادی صفایی‌پور، عضو هیات علمی مرکز مستندنگاری، مطالعات و مرمت معماری دانشگاه شهید بهشتی با اعلام خبر فوق افزود: با هدف ‌بهره‌گیری بیشتر از یافته‌های علمی در حوزه مرمت بناهای تاریخی، از سال 1397 ارتباط پایداری میان دانشگاه شهیدبهشتی و پایگاه میراث جهانی گنبدقابوس شکل گرفت و این بنای تاریخی ارزشمند مطالعة بلندمدت و مستمر آن آغاز شد.

مدیر پروژه تهیه طرح مرمت گنبد برج قابوس تصریح کرد: در سال 1397، مرحله اول مطالعات با عنوان «مستندنگاری، شناخت و تحلیل عناصر سازه‌ای و فنون ساختمانی بنای گنبد قابوس» با ۸۰۰ میلیون ریال اعتبار در مدت یک سال توسط استادان دانشگاه شهید بهشتی در دو بخش اصلی انجام شد. در بخش اول با روش نقشه‌برداری فتوگرامتری برد کوتاه،‌ ابر نقطه‌ای و مدل سه‌بعدی تصویری از بنا تهیه و بر اساس آن نقشه‌های بسیار دقیق برج ترسیم شد. در بخش دوم، با مراجعه به منابع دست اول مانند تصاویر تاریخی، اسناد تاریخی و گزارش‌های مرمتی، اطلاعات فن‌شناسانة و سیر مداخلات مرمتی در بنا ثبت گردید. بدین ترتیب پیش از تصمیم‌گیری و اقدام برای هر نوع مداخله در بنا، بانک اطلاعاتی جامعی مهیا شد. در ادامه، از اردیبهشت سال ۱۴۰۰ تهیه طرح جامع مرمت پوستة‌ خارجی گنبد مخروطی بنا و ساخت نمونه‌ آجر و ملات برای مرمت بخش‌های آسیب‌دیدة آن به دانشگاه شهید بهشتی واگذار شد. با تخصیص سه میلیارد ریال اعتبار، این همکاری در قالب قرارداد پژوهشی بین دانشگاه شهید بهشتی و وزارت میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان گلستان تعریف شد.

عضو هیات‌علمی دانشکده معماری و شهرسازی دانشگاه شهید بهشتی افزود: پس از انعقاد قرارداد تا کنون مستندنگاری و فن‌شناسی پوستة خارجی گنبد انجام شده است. برای مستندنگاری تصاویر قايم (ارتوفوتو) گنبد پردازش شده، مدارک فنی گنبد بر اساس آن ترسیم شده، و مرمت‌ها و مداخلات پیشین شناسایی و دوره‌بندی شده است. با تکیه بر این اطلاعات، مطالعة ‌فن‌شناسی در دو بخش انجام شد. در بخش اول با کدگذاری و دسته‌بندی آجرهای سازنده پوستة خارجی گنبد، ابعاد و  هندسه و آرایش آنها و همچنین فنون ساخت پوستة خارجی شناسایی و با استفاده مدارک ترسیمی دوبعدی و مدل‌سازی سه‌بعدی بازنمایی شد. در بخش دوم جهت تکمیل فن‌شناسی، با تمرکز بر شناخت مواد و مصالح از بدنه آجر و ملات پوستة خارجی گنبد، مقاطع نازکی نمونه‌‌گیری شد. این نمونه‌ها برای انجام مطالعات آزمایشگاهی مانند پتروگرافی، آنالیزهای XRD و XRF، آزمایش سنجش ویژگی‌های فیزیکی آجر، آزمون مقاومت در برابر یخ‌زدگی-ذوب شدگی، آزمون مقاومت در برابر تبلور نمک، آنالیز ریزساختاری الکترونیکی روبشی (SEM-EDX)، و آنالیز حرارتی همزمان ارسال شده است. در مرحله بعد با اتکا به اطلاعات به‌دست آمده آسیب‌نگاری و آسیب‌‌شناسی گنبد اجرا خواهد شد.

شایان ذکر است، برج قابوس، بلندترین برج آجری جهان و مقبره «قابوس بن وشمگیر»، بنایی بازمانده از سده چهارم هجری قمری است که بر فراز تپه‌ای خاکی در مرکز شهر گنبدکاووس بنا شده‌ است. این بنای تاریخی به شماره ۸۶ درسال ۱۳۱۰ خورشیدی در فهرست آثار میراث فرهنگی کشور به ثبت رسیده است و در دهم تیر سال ۱۳۹۱ هم در فهرست آثار سازمان آموزشی، علمی و فرهنگی ملل متحد (یونسکو) ثبت جهانی شد.