یادداشت ویژه دکتر ابوالقاسمی به مناسبت 21 اسفندماه روز حکیم نظامی گنجوی
دکتر سیده مریم ابوالقاسمی،دانشيار گروه زبان و ادبيات فارسي دانشكده ادبيات و علوم انساني دانشگاه شهید بهشتی به مناسبت 21 اسفندماه روز حکیم نظامی گنجوی، یادداشتی منتشر کرده است که در ادامه می‌خوانید:
بسمه تعالی
حکیم نظامی گنجه‌ای يكي از پنج شاعر بزرگ و پرآوازۀ ايران است. اين شاعر بزرگ قرن ششم، شهرت خويش را به مثنوي هاي پنجگانه‌اش «مخزن الاسرار ، خسرو و شيرين، ليلي و مجنون، هفت پيكر و اسكندرنامه» مديون است. بدون ترديد در ادب فارسي، هنر داستان سرايي منظوم با حكيم نظامي به اوج كمال و تعالي خود رسيد. نظامي با بسیاری از علوم ، معارف و دانش هاي روزگار خود مانند حكمت، فلسفه، نجوم، موسيقي، طب، فقه و علوم ديني، فرهنگ عامه، اسطوره و حتّي حكمت و فلسفه يونان آشنايي داشت. نخستين منظومه از مثنوي هاي پنجگانۀ او که به خمسه نیز مشهور است ، «مخزن الاسرار» نام دارد که منظومه‌ای اخلاقی و تعلیمی، و مشتمل بر بیست مقاله است که نظامی در سرودن آن به حدیقه الحقیقه حکیم سنایی غزنوي ( 467 - 529 ق) نظر داشته و از شیوۀ وعظ و تحقیق و تعلیم او تاثیر پذیرفته است. نظامی در مخزن الاسرار در پایان هر مقاله، داستان و یا حکایتی را ذکر مي‌كند که اين حكايات در بیشتر موارد با موضوع اصلی مقالات او مرتبط است. او در گفتار و رفتار قهرمانان و شخصیّت‌های حکایت هایش ویژگی‌ها و خصوصیات انسان آرمانی را به تصویر کشیده است. دوّمین شاهكار او «خسرو شیرین» منظومه‌ای غناییست كه از لحاظ صُور خیال، هنر و قريحۀ شاعرانه از اهمیّت و اعتبار والايي برخوردار است. «لیلی و مجنون» نيز منظومه‌اي غناييست و اصل و ریشۀ عربی دارد كه با قدرت زبان و تخيّل نظامي به اثري شاخص و ماندگار بدل شده، اين دو منظومۀ عاشقانه، همواره نزد شاعران فارسی زبان از اقبال فراواني برخوردار بوده و مقلّدان فراوانی داشته است. چهارمین منظومۀ نظامی، « هفت پیکر» از نظر محتوايي، آفرینش ادبی، قدرت كلام، توصیفات برجسته، شگردهای هنری، مهارت در آمیختگی تاریخ و اسطوره، و نيز اشارات فلسفي و حكمي و دقّت معاني از شاهكارهاي درخشان ادب فارسي بشمار مي رود. او در اين اثر، قدرت و تاثير كلام خود را به دم مسيحايي تشبيه كرده و اينگونه سروده:
اي نظامي مسيح تو دم توست دانش تو درخت مريم توست
چون رطب ريز اين درخت شدي نيك بادت كه نيكبخت شدي
( هفت پيكر ،ص 35)
آخرين و مفصّل ترين منظومه نظامي «اسکندر نامه» نام دارد كه از دو بخش شرف نامه و اقبال نامه تشكيل شده و به سرگذشت اسكندر مقدوني و كشور گشايي ها، سفرها، جنگ ها و نيز حكمت و جنبه‌هاي معنوي زندگي او اختصاص يافته است ، اسكندرنامه در مقايسه با ساير منظومه‌هاي نظامي، رنگ و بوي حماسي دارد و در آن شاهد توصیف دو شخصیّت اسطوره‌اي و تاریخی اسکندر هستیم.
نظامی از جمله شاعرانيست كه در آفرينش واژگان، تعبیرات و ترکیبات جدید مهارتی شگفت انگیز دارد. شعر او نه تنها در بين خواص از مقبوليّت فراواني برخوردار است بلكه از حيث كاربرد لغات، تركيبات و تعبيرات برگرفته از فرهنگ عامه در بين مردم عامي نيز شهرتي درخور توجّه كسب كرده است. برجسته‌ترين موضوعات و مضامين اشعار او را عشق، حكمت عملي، توجّه به انسان و كرامت انساني، توحيد و معرفت، زهد و اخلاق، رعايت عفّت و ادب، مروّت و جوانمردي، توصيه به عدالت و انصاف، رعيّت‌نوازي، مبارزه با ظلم، انتقاد از كجروي‌ها و ناهنجاري‌هاي اجتماعي، تهذيب اخلاق و سياست مُدُن تشكيل مي‌دهد.
او نيز مانند بسياري از انديشمندان و فلاسفه و حكماي بزرگ دغدغۀ جامعۀ آرماني دارد، توصيف شهر نيكان و جامعه‌اي ايده‌آل و انسان آرماني را بخوبي مي‌توان از فحاوي آثارش دريافت. او همچنين نخستين شاعريست كه به توصيف آرمانشهر پرداخته است. زبان و بیان هنرمندانه نظامی در توصف انواع موضوعات، صحنه‌ها و شخصیّت‌هاي داستاني آنچنان مقبول طبع آيندگان افتاده که شاعران بزرگ پارسي‌گوي پس از او، به پيروي و تقلید از او مثنوی های فراوانی سروده‌اند از مشهورترین مقلّدان نظامی می‌توان به امیر خسرو دهلوی، سلمان ساوجی، خواجوی کرمانی، جامی، وحشی بافقی، مكتبي شيرازي، عرفي شيرازي، هاتفی و فيضي فيّاضي اشاره کرد.